Voor wie nog het geduld heeft om een lang artikel te lezen: vandaag in Trouw

De bieb begint aan een nieuw hoofdstuk
Joost van Velzen − 03/03/11, 12:57

© anp
Veel Nederlandse bibliotheken worden pijnlijk geraakt door forse bezuinigen bij gemeenten. De financiële nood en de digitale tijd zijn aanleiding om de rol van de bibliotheek te herzien. Vlissingen gaat voorop. "Waarom zou je niet in de hal van het stadhuis gaan zitten?"


'Bieb dicht? Nooit!', kalkten boze inwoners van Vlissingen onlangs op de muren in het Zeeuwse havenstadje. Met acties protesteerden zij tegen het voornemen van de gemeente (bijna 45.000 inwoners) om de twee filialen te sluiten. De vestigingen Spui en Souburg moeten plaats maken voor 'de bibliotheek van de toekomst', zo is de bedoeling.

Kees Hamann, directeur van de gemeentelijke bibliotheek van Vlissingen is één van de bedenkers van het door sommigen bekritiseerde plan. Hij snapt de protesten wel. "Men vreest dat dit alternatief minder is dan ze nu hebben. Ons plan zal zich moeten bewijzen, nu valt het bovendien rauw op hun dak."

Liever had Hamann zijn voornemen om de Vlissingse bieb te decentraliseren dan ook geleidelijk ingevoerd. "Maar dat kan niet, er moet nú 500.000 euro worden bezuinigd."

Om dat half miljoen te besparen - 27 procent van het budget - moest Hamann opnieuw nadenken over wat nu eigenlijk de functie van een moderne bibliotheek moet zijn. "Zo'n centrale bibliotheek zoals we die nu kennen is fantastisch voor een bepaald, klein publiek. Ze wordt bezocht door trouwe lezers. Maar de niet-actieve lezers, onder wie veel computerende jongeren, bereiken we niet."

Hamann kwam al eerder tot de conclusie dat die laatste groep, de categorie die een zetje nodig heeft, eigenlijk de belangrijkste doelgroep is. Al in 2008 nam Vlissingen de proef op de som door in te trekken in acht basisscholen met 'mediatheken op maat'. Hamann: "Dat werd een succes. Kinderen gingen meer boeken lenen en leerden hoe ze op internet het beste informatie konden verzamelen."

De Vlissingse bieb kreeg meer signalen dat het spelen van 'uitwedstrijden' loonde. "Zo werd een lezing nu eens niet in een bibliotheekfiliaal gehouden, maar in de aula van een scholengemeenschap. Er zaten 650 man in de zaal in plaats van 65 in de bieb."

De trend was gezet: zoek de lezers op. Een heel andere trend dan de landelijke, waarbij potentiële biebbezoekers juist hun bibliotheekloze wijk uit moeten worden gelokt naar die ene lonkende megavestiging met alles erop en eraan.

Hamann: "Prachtig zijn ze, die grote centrale leeszalen, maar ze zijn voor veel mensen ivoren torens. Wij willen de functies brengen daar waar ze zitten. Waarom zou je niet in de hal van het stadhuis gaan zitten?"

Andere plekken waar voortaan boeken kunnen worden geleend en informatie kan worden gezocht zijn de buurt- en zorgcentra van de gemeente Vlissingen. Ontmoetingsplaatsen die hun sociale functie reeds bewezen hebben. De mediatheken op scholen zullen worden uitgebreid. Het gevolg is dat de collectie van een zorgcentrum afwijkt van die van een basisschool. Leidt dat niet tot een versmalling van het aanbod per locatie?

Hamann: "Het is waar dat je Dostojevski straks niet op een basisschool vindt en wel in een zorgcentrum. Maar op elke vestigingsplek kun je straks putten uit een veel groter aanbod dan dat er staat. Via het digitale archief kun je vrijwel alle boeken oproepen en bestellen. Bovendien kunnen gebruikers hun profiel ook zo instellen dat ze verrast worden en titels krijgen voorgeschoteld die ze anders nooit hadden ontdekt."

De stelling dat een bieb op maat jong en oud van elkaar scheidt wijst Hamann van de hand: "Op de scholen zien wij dat ouders het hartstikke leuk vinden om met hun kinderen mee te gaan. Andersom vinden de kinderen die bij die mediatheken werken het leuk om ouderen te helpen."

De gemeenteraad van Vlissingen beslist in april of het Zeeuwse biebplan doorgaat. Elders in het land (Rotterdam, Almere, Sittard, Venlo) neigen gemeenten ertoe de lijn Vlissingen te volgen.

Het lot van de bieb ligt in handen van de gemeente en de provincie, want de gemeenten betalen 80 procent van de subsidie. 10 procent is voor rekening van de provincie en nog geen 5 procent betaalt het Rijk. De rest verkrijgen de bibliotheken uit eigen inkomsten.

Iedere gemeente maakt een andere keus.

De bibliotheek Kennemerwaard staat daardoor voor een andere situatie dan die in Vlissingen. "De gemeenten Alkmaar en Castricum willen dat wij de komende vier jaar 15 tot 20 procent gaan bezuinigen. In Castricum is dat een harde eis, met Alkmaar zijn we nog in onderhandeling", zegt Erna Winters, directeur van Kennemerwaard. Zoals het er nu voorstaat sluit er zowel een filiaal in Alkmaar als in Castricum, gaat het tarief van het lidmaatschap omhoog en zal de plaatselijke bieb het met minder personeel moeten doen. In Heerhugowaard wordt gesproken over 10 tot 15 procent minder budget. Geen vrolijk vooruitzicht, terwijl dat toch zal moeten, vooruitkijken.

Winters: "Klanten willen tegenwoordig de nieuwste titels, daarom zijn wij nu heel erg aan het kijken naar de collecties vanonze filialen. Passen die wel bij de wensen van de inwoners?"

Maar minder personeel betekent hoe dan ook minder boeken, erkent Winters. Daardoor ontstaat noodgedwongen ruimte in de leeszaal.
"Ruimte waar we creatief mee zullen moeten omgaan. Een optie is om die te verhuren aan partijen die aansluiten bij onze rol van informatievoorziening en ontmoetingsplek."

Informatievoorziener, leesbevorderaar, ontmoetingsplek, digitale gids, de bieb als centraal punt in stad of dorp, of juist als naar buiten tredend instituut; over de rol van de bibliotheek valt eindeloos te discussiëren.

"Dat doen we dan ook", zegt Francien van Bohemen, woordvoerder van de Vereniging van Openbare Bibliotheken (Vob). "Wij zijn nu eenmaal grootgebruiker van gemeentelijke subsidies. Dan moet je verantwoorden wat je taak is. Hebben wij nog wel een rol? En zo ja, wat is die rol dan?"

Voor de Vob is het lastig om een compleet beeld te krijgen van de situatie bij alle bibliotheken van het land, omdat per gemeente verschilt hoe en of er wordt ingegrepen. Van Bohemen: "Zeker is dat veel filialen in hun bestaan worden bedreigd, al zijn er ook gemeenten die juist extra investeren in de bibliotheek."

Maar dat gebeurt slechts sporadisch. Wel hebben Enschede, Breda en Utrecht aangegeven van het cultuurbudget af te blijven en wordt bijvoorbeeld in Spijkenisse de ambitieuze bieb 'De Boekenberg' gebouwd.

Maar de trend is toch vooral kaalslag. Het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB) liet uitzoeken dat 93 procent van de bibliotheken de komende jaren met bezuinigingen te maken krijgt. Zelfs in groeigemeente Almere dreigen twee filialen dicht te moeten waardoor alleen de splinternieuwe hoofdvestiging dan nog zal overblijven. Op enkele plaatsen wordt gewerkt aan achterstallig onderhoud.
Zo maakte Alphen aan den Rijn een 'herstelplan' voor de bieb omdat, zo laat een woordvoerder weten, 'we aan de lage kant zaten met subsidie aan de bibliotheek'.

In de nieuwe bezuinigingsronde die Alphen voor de kiezen krijgt, zullen de leeszalen worden ontzien.

Of de Vlissingse muurkreet 'Bieb dicht? Nooit!' voor heel Nederland werkelijkheid wordt zal sterk afhangen van hoe de digitale revolutie zich ontwikkelt, zo lijkt het. In alle toekomstplannen gaan de bibliotheken er van uit dat het e-boek op termijn voor een belangrijk deel de plek van het fysieke boek zal gaan innemen.

Frank Huysmans, hoofd onderzoek bij het SIOB: "Daar gaat het spannend worden: kunnen we in het digitale tijdperk meespelen?"
Een belangrijke horde die moet worden genomen is die van het leenrecht. Voor het uitlenen van fysieke boeken is geen toestemming nodig van uitgevers of andere rechthebbenden. "Maar dat leenrecht geldt niet voor digitale boeken. Dat komt doordat uitgevers zelf bepalen of hun e-boeken mogen worden uitgeleend. Als ze dat niet willen, hebben bibliotheken over enkele jaren een groot probleem."

Waarmee we automatisch weer zijn aanbeland in Vlissingen, waar men in de plannen immers niet meer uitgaat van een fysieke bibliotheek. Onder het kopje 'Thuisbibliotheek' staat te lezen: 'De gang naar de bibliotheek is niet meer nodig, dankzij een boekenbezorgdienst en verspreide afhaal- en inleverpunten'.
’Sluiting van bibliotheekvestigingen is sociaal drama en culturele ramp’
„Als Rotterdam terug gaat van 21 naar 6 bibliotheekvestigingen, betekent dat een sociale ramp”, stelt ontwikkelingspsycholoog en schrijfster Joke van der Zwaard. Van der Zwaard doet onderzoek naar de sociale betekenis van de publieke ruimte, zoals de buurtwinkel. In haar boek ’Scènes in de Copy Corner’ analyseerde zij vorig jaar de sociale functie van een kopieerwinkel. Die functie hebben bibliotheken ook, zegt Van der Zwaard. „Het is belangrijk dat er plekken in de buurt zijn waar je bekende gezichten treft. Gezichten waarvan je denkt: die ken ik, die kan ik plaatsen. De gezichten van het personeel, maar ook de gezichten van de andere bezoekers. Je hoeft ze niet goed te kennen, je hoeft er niet eens veel mee te praten, het is klein, maar je moet ze wel koesteren.” Volgens Van der Zwaard dragen bibliotheken bij aan een zekere ’publieke vertrouwdheid’. „Het is ook de plek bij uitstek waar mensen gesprekken opvangen van elkaar, waardoor je het idee hebt onder de mensen te zijn. Afluisteren is een belangrijke bron van sociaal welzijn.” Van der Zwaard erkent dat niet alle filialen van bibliotheken even levendig zijn. „Dat verschilt, maar in het centrumfiliaal van de bieb in Rotterdam staat beneden een groot schaakbord. Dat is de hele dag bezet, net als de tijdschriftenhoek. Er zitten daar ook verslaafden rustig te lezen en er zitten jongetjes achter computers die je op straat als rotjochies zou aanmerken. In de bibliotheek kunnen ze gewoon iemand zijn.” Sluiting van bibliotheekvestigingen vindt Van der Zwaard overigens niet alleen een sociaal drama: „Ik vind het ook een culturele ramp.”

Abdelkader Benali voert actie
„Zonder boeken was ik drugsdealer geworden”, zegt Abdelkader Benali. De schrijver heeft een Facebookpagina opgezet als protest tegen de aangekondigde bezuinigingen op de bibliotheken. „Ik kreeg al duizenden reacties.” Benali heeft politici aangesproken om zich te verzetten tegen het korten op de bieb. „Net als musea en het Nederlands landschap, behoren de bibliotheken tot ons cultureel erfgoed. Cultureel erfgoed waar mensen elke dag iets aan hebben.” Volgens de auteur zijn boeken bovendien duurder geworden: „En lenen is goedkoop. De bibliotheek is een van de weinige ruimtes waar geen entree betaalt hoeft te worden, waar niets geconsumeerd hoeft te worden. Juist de kleine bibibliotheken spelen een belangrijke rol voor kinderen met een migrantenachtergrond, maar ook voor kinderen in plattelandsgemeenten.” Ook voor Benali ligt de basis voor zijn liefde voor de bieb in zijn kindertijd: „Het was mijn levenslijn met de wereld. Ik leende op maandag en donderdag strips, verhalende boeken en de zogenoemde ’weetboeken’. Nu ben ik schrijver, reiziger, ontdekker. Het begon allemaal in de bibliotheek.”