Toekomst van de bibliotheken. Artikel in NRC

Citeren mag niet, mag ik wel het artikel op mijn weblog plaatsen?

De opkomst van de Rabobieb
De toekomst van de bibliotheken
Marc Leijendekker

Achtergrond | Vrijdag 16-07-2010 | Sectie: Cultureel Supplement | Pagina: C06 | Marc Leijendekker

De bibliotheken wachten bezuinigen en kampen met teruglopende bezoekersaantallen. Ter leniging van de nood zijn er fusies met banken. Op internet wordt er gewerkt aan de samenvoeging van catalogi.
Wie in Willemstad (Noord-Brabant) een boek wil meenemen uit de bieb, moet even langs de mevrouw van de bank. In Gouda wijst het meisje achter de thee en de scones waar in de leeszaal de tijdschriften staan. En in Den Bosch gaan vier van de zes filialen van de plaatselijke bibliotheek dicht. Alle 46 basisscholen van die stad krijgen hun eigen collectie en acht brede scholen worden een soort buurtbieb.

Het zijn drie experimenten, drie verschillende manieren om een antwoord te zoeken op de uitdagingen waar de openbare bibliotheken voor staan. De directeuren zeggen trots dat ze samen de grootste organisatie van Nederland zijn, met ongeveer vier miljoen leden en een belangrijke publieke functie. Maar het is zwaar weer, en er komen nog meer donderwolken aan.

De gemeentes hangen nieuwe bezuinigingen boven het hoofd, en dat zal ongetwijfeld gevolgen hebben voor de gemeentelijke bijdrage aan de bibliotheken. De gemeente Gouda moet bijvoorbeeld de komende jaren vijftien miljoen euro bezuinigen. Dan is het onvermijdelijk dat ook een aantal 'heilige huisjes' ter discussie komt te staan, waarschuwt burgemeester Wim Cornelis. Waaronder de bibliotheek. Er is een ambtelijke voorstel om minimaal vier ton te korten op de gemeentelijke bijdrage aan de bibliotheek, 2,1 miljoen euro - op een totaalbudget van 2,7 miljoen.

Er is minder geld, maar er komen ook minder klanten. Over heel het land is in tien jaar tijd het aantal leden gedaald van ruim 4,3 miljoen naar bijna 4 miljoen, en het aantal uitleningen van 158 miljoen naar 112 miljoen. Of mensen nu echt minder lezen als je ook internet meetelt, daarover wordt getwist. Maar ze besteden in ieder geval minder tijd aan het lezen van gedrukte tekst.

Dan komt er ook nog een digitale revolutie aan die de boekenwereld op zijn kop zal zetten. De muziek is hierin voorgegaan. Niemand weet precies hoe hard het zal gaan en welke kant het op gaat. Alle ondervraagde directeuren verwachten dat het idee van een bibliotheek als laagdrempelig informatiecentrum wel zal blijven bestaan, in een of andere vorm. Maar veel muziek is nu al digitaal te lenen, al kijken grote platenmaatschappijen (dat wordt snel een woord uit het verleden) de kat nog even uit de boom. Dat de server van Digileen, met 10.000 albums, in Rotterdam staat, maakt de muziekliefhebber in Maastricht of Den Helder niets uit. Je kunt een week luisteren, daarna werkt het niet meer, en je mag een nummer maar één keer digitaal lenen.

In dit snel veranderende speelveld moeten bibliotheken hun plaats bepalen. Daarbij zie je een paar hoofdlijnen. In steden als Amsterdam, Delft, Almere en Lelystad zijn nieuwe gebouwen neergezet die van de bibliotheek nog meer dan voorheen een cultureel ontmoetingscentrum maken. Elders worden, in een variant hierop, functies gecombineerd en kosten gedeeld. Dat in de leeszaal en op de binnenplaats van de prachtige Goudse bibliotheek, gevestigd in een voormalige zeventiende-eeuws weeshuis, een uitbater drank en lekkers verkoopt en ook een oogje in het zeil houdt op de tijdschriften en de computers, scheelt in de personeelskosten - meestal de grootste kostenpost voor bibliotheken.

In Willemstad en Fijnaart zijn nog radicalere stappen gezet. Daar kwam vroeger eens per week de bibliobus langs. Nu heeft de bibliotheek onderdak gevonden bij de plaatselijke vestiging van de Rabobank, die drie dagen per week en een avond open is. Boven de deur, aan een brede laan vol bomen, hangt het oranje beeldmerk van de bank. Op de stoep ervoor staat een poster van de bibliotheek. Als je binnenkomt zie je eerst twee losse balies. Meer naar achter staan een grote leestafel en kasten vol boeken.

Het is een win-winsituatie, vertelt Tanja van Wiggen, voor de bank verantwoordelijk voor het klantencontact in de regio. Voor ons is het erg belangrijk, met een marktaandeel van 75 procent van de bankzaken in Noordwest-Brabant, dat we lokaal aanwezig zijn, ook in de kleine kernen. Dat speelt in heel het land. We hebben 1100 filialen, meer dan Albert Heijn. Maar we moeten wel reëel blijven over de kosten van zoveel kleine filialen. De samenwerking hier met de bibliotheek is perfect, probleempjes worden snel in overleg opgelost. Er is meer aanloop bij de bank, en we krijgen een deel van onze kosten terug. Een bibliotheek in Etten-Leur werkt op een vergelijkbare manier samen met de bank.

Ook Frédérique Assink-Aben, directeur van de bibliotheek VANnU, met vestigingen in drie West-Brabantse gemeentes, is enthousiast over de 'boekenbank' of de 'Rabobieb'. Juist door de handen ineen te slaan kunnen we in de kleine kernen een aantal voorzieningen in de lucht houden. Dat komt de leefbaarheid ten goede. Veel goedkoper is het niet, zegt ze, wel klantvriendelijker. En in de opstelling naar de klant kunnen we als bibliotheek nog best wat leren van de bank, zoals het meer aandacht hebben voor wat de klant wil.

Bank- en biebklant Bea Heijstek, die met haar dochter wat boeken is komen halen, is zeer tevreden. Ze woont al twintig jaar in Willemstad en hoopt dat het niet bij de proef van drie jaar blijft. Met haar stapel boeken gaat ze naar de bankmedewerker aan een van de twee balies, Rina Derene, al 25 jaar bij de bank. Die vertelt dat ze alleen maar positieve reacties krijgt. Wel waren er aanvankelijk wat opmerkingen van bankklanten die vreesden dat anderen makkelijk konden meeluisteren. Als oplossing is toen de achtergrondmuziek wat harder gezet.

In Den Bosch gaat de openbare bibliotheek een heel andere kant op. Niet verbreden, maar terug naar de kern. We willen jongeren meer aan het lezen krijgen, vertelt directeur Hans Derks. Daarom komt de bibliotheek naar de school toe. Vanaf volgend schooljaar krijgen alle basisscholen in Den Bosch een eigen collectie. De gemeente heeft voor de nieuwe boeken die hiervoor moeten worden aangeschaft, eenmalig 1,8 miljoen euro beschikbaar gesteld. Dat moet de pijn compenseren van de vier filialen die dicht gaan omdat de prioriteit nu bij de scholen komt te liggen.

Op deze manier houden we twee hoogwaardige vestigingen en maken we tegelijkertijd voor lagere scholieren de drempel nog lager, zegt Derks. Acht brede scholen, die langer open zijn, worden daarnaast een servicecentrum voor de openbare bibliotheek, waar boeken kunnen worden teruggebracht en gereserveerde boeken kunnen worden afgehaald.

Bij de experimenten in Gouda, Willemstad en Den Bosch gaat het nog steeds om fysieke boeken. Maar ook op digitaal gebied gebeurt er van alles. Sinds november 2009 bestaat de stichting bibliotheek.nl. Onze missie is bibliotheken te helpen bij het innoveren, vertelt directeur Peter van Eijk. Ze kunnen het tempo van de ict-ontwikkelingen meestal maar moeilijk bijbenen. Als je straks een geloofwaardig aanbod wilt doen op het gebied van e-books, moet je dat nationaal doen. Het heeft geen zin dat per bibliotheek te doen, dat is te duur en te ingewikkeld, want het systeem moet wel veilig en betrouwbaar zijn.

Dat is nu nog toekomstmuziek, al kan de toekomst snel komen. Op korte termijn wil bibliotheek.nl zorgen dat er één catalogus komt voor alle bibliotheken. En die moet makkelijker te vinden zijn. Al het bezit en al de informatie van met publiek geld gefinancierde bibliotheken moeten in één oogopslag zichtbaar worden, rechtstreeks of via google. Nu staan er nog schotten tussen de openbare bibliotheken, de universiteitsbibliotheken, de Koninklijke Bibliotheek en Digitale bibliotheek der Nederlandse letteren. Die moeten weg. We moeten naar één catalogus.

Afgelopen woensdag is het contract ondertekend voor het bouwen van de benodigde ICT-infrastructuur. Dat gebeurt door OCLC, een wereldwijde organisatie waarin musea, archieven en bibliotheken samenwerken in online catalogisering, en een consortium onder leiding van NBD/Biblion, leverancier van innovatieve diensten voor bibliotheken en mediatheken. De Nationale Bibliotheekcatalogus moet vóór het einde van dit jaar online komen.

Het is de bedoeling dat voor de websites van de lokale bibliotheken 'widgets' worden gebouwd, een soort kleine blokjes software. Die bieden toegang tot de grote digitale collectie die wordt opgebouwd achter bibliotheek.nl. Die widgets kunnen ook worden gebruikt voor een eigen webpagina.

De digitale catalogus is een eerste stap naar digitale boeken. Het grootste probleem daarbij is het regelen van het auteursrecht. Daar is haast bij geboden'', zegt Michiel Laan. Als directeur van de Centrale Discotheek Rotterdam pionierde hij met digitale uitleen, en nu is hij manager innovatie bij bibliotheek.nl. Hij gaat ervan uit dat aan eind van het jaar een groot deel van de rechtenvrije Nederlandse literatuur via bibliotheek.nl beschikbaar is. Maar voor boeken waarop nog auteursrecht berust, is het ingewikkelder.

We moeten oppassen dat de geschiedenis zich niet herhaalt. Bij de muziek heeft het te lang geduurd voordat een goed legaal aanbod werd geboden. Dat was onder andere doordat platenmaatschappijen eerst toestemming moeten krijgen van hun artiesten. Daardoor is het illegale aanbod gaan overheersen. Datzelfde zie je nu gebeuren bij het e-book: terwijl schrijvers en uitgevers discussiëren wie nu eigenlijk de rechten heeft, haalt de klant zijn e-books steeds meer uit nieuwsgroepen. Het is zaak snel een akkoord te bereiken met uitgevers en schrijvers om een legaal digitaal aanbod te scheppen.

Hij verwacht niet dat uitgevers zelf hun virtuele aanbod gaan organiseren. De grote platenmaatschappijen hebben dat ook geprobeerd, maar die pogingen zijn op niets uitgelopen. Ze hebben voor de verkoop toch verzamelpunten als iTunes of de website Spotify nodig.

Laan durft niet te voorspellen hoe lang het duurt voordat veel mensen een e-reader net zo normaal vinden als een mp3-speler. Ik verwacht wel dat er een enorme druk komt vanuit de hardware industrie. Die willen hun producten verkopen, en dan zal de consument op zoek gaan naar content. Als we die vraag niet snel kunnen beantwoorden, dan zorgt de klant er zelf wel voor dat het digitaal beschikbaar komt. Dat moeten we dit keer voor zijn. Bibliotheken kunnen daar een prima rol in spelen.

Foto-onderschrift: In het dorpje Fijnaart woont de bibliotheek in bij een filiaal van de bank, in de volksmond de Rabobieb
Trefwoord: Bibliotheken


Op dit artikel rust auteursrecht van NRC Handelsblad BV, respectievelijk van de oorspronkelijke auteur.